लहानपणी माझा एखादा काल्पनिक मित्र असायचा तो मला कंटाळा आल्यावर उपटायचा (म्हणजे उपस्थित व्हायचा). त्याच्याशी मी मोठ्यानं बोलायचो. मलाही माहीत होतं की तो काल्पनिक आहे आणि माझं स्वगत ऐकणा-या सगळ्यांना माहीत होतं की तो काल्पनिक आहे. अतिरेक झाला की आई म्हणायची मनात बोल त्याच्याशी. असाच मोठ्यानं बोलत राहिलास तर लोक तुला वेडा म्हणतील.
मी आता मोठा झालोय. मनात आलं की एकांतात स्वगतं करतो. बाकी कोणी करतं की नाही मला माहीत नाही. पण उघड उघड स्वगतं करणारे बरेच जण पाहतो. फक्त त्यांना जाणीव नसते की त्यांचा मित्र काल्पनिक आहे. आणि असलीच तरी ती जाणीव ते स्वतःपासून लपवत असतात. ते लाडाने त्याला देवा, बाप्पा, अल्ला, लाॅर्ड, खुदा इ इ टोपणनावं ठेवत असतात. आणि त्याचे भरमसाट लाड करत असतात. त्याला अक्षरशः डोक्यावर बसवून ठेवतात. म्हणून बोलायचं झालं की वर बघून बोलतात त्याच्याशी. इतकंच नाही, तर आपल्या या काल्पनिक मित्राला ते घाबरतात सुद्धा. आणि कित्येक जण तर त्याचं नाव सांगून दुस-यांना घाबरवतात सुद्धा. एक उदाहरण देतो.
'मी सांगतो तसं कर, नाहीतर कुत्रा सोडेन अंगावर. टाॅमी छू!'
यात आणि,
'अरे नको असा वागूस. तो वर बसलाय तो सगळं पाहतोय. बाकी कोणाची नाही तर निदान त्याची तरी भिती बाळग! तो तुला नक्की शिक्षा करेल'
या दोन धमक्यांमध्ये फारसा फरक नाही. माझ्याशी नडू नकोस नाहीतर कुत्रा सोडेन अंगावर. आणि माझ्याशी नडू नकोस नाहीतर माझा काल्पनिक मित्र सोडेन अंगावर. कितीसा फरक आहे? फरक फक्त त्यांच्या प्रभावात आहे. पहिली धमकी तात्काळ खरी ठरू शकते. दुस-या धमकीबद्दल काही बोलावं ते थोडंच!
ही दुसरी धमकी मुळात तत्त्वतः फुसकी असूनही ती खोटी ठरू नये यासाठी या काल्पनिक मित्राचे अनेक मुतुअल फ्रँड्ज गोळा होतात आणि त्या अस्तित्वात नसलेल्या मित्राच्या नावाने खुशाल हवी तेवढी चावाचावी करतात.
समंजस माणसं अशा काल्पनिक मित्रांना घाबरत नसले तरी कुत्र्यांना आणि त्या काल्पनिक मित्राच्या चड्डीबड्डीजना सारखेच घाबरतात. याचं कारण एकच. बघावं तिथे समंजस माणसं कमी, नि कुत्रे आणि लोकांच्या सामूहिक काल्पनिक मित्राच्या वास्तवीक मुतुअल फ्रँड्जचा सुळसुळाट.
कुत्रा चावला तर रेबीज होण्याची शक्यता. तरी ती इंजेक्षनं घेऊन टाळता तरी येते. हे 'फ्रँड्ज' चावले तर कुठला रोग होईल कोणास ठावूक! त्याला रोग म्हणून ओळखण्याचीही कोणाची हिम्मत होईना. त्यांना जडलेला हा काल्पनिक मित्राचा मानसिक रोग भयंकर संसर्गजन्य असतो. सहज पसरतो. सर्दी खोकल्याहूनही जलद. तो झाला, की कुठलाही मानसोपचारतज्ञ त्यावर काहीही इलाज करू शकत नाही. मानसोपचारतज्ञांनाही तो होऊ शकतो, होतो. कारण इलाज त्या रुग्णाने स्वतःहूनच दडपून टाकलेला असतो. सत्य समोर असूनही न ओळखणे, त्याला अॅटिट्यूड दाखवून अनोळख्यासारखं वागवणे हा रुग्णांचा सामूहिक छंद असतो आणि हेच या रोगाचं प्रमुख आणि एकमेव लक्षण असतं. बाकी जे नंतर दिसून येतात ते या लक्षणाच्या प्रभावाचे परिणाम असतात.
हा छंद त्यांचा मित्र त्यांना शिकवतो. असं त्यांचंच म्हणणं असतं. या काल्पनिक मित्राचे या चड्डीबड्डीजमधले काही बेश्ट फ्रेंडं असतात. त्यांना कोणी महाराज म्हणतं, कोणी मौलवी म्हणतं कोणी फादर म्हणतं. या बेश्ट फ्रेंडांना एशेमेश पाठवून तो एकेक फतवे/निर्देश काढत असतो म्हणे. कोणी काय घालावं, काय बोलावं, कसं राहावं, मला कसं खुश करावं आणि कसं वश करावं इ इ संबंधी या फतव्यांमध्ये मार्गदर्शक टिपा असतात. त्या आपल्या सोयीनुसार आचरणात आणून आणि त्यांचा हवा तो अर्थ काढून वर संबोधलेली रुग्ण मंडळी खुलेआम जगत असतात.
माझासुद्धा एक काल्पनिक मित्र आहे. दिवसेंदिवस तो बलवान होत जातोय आणि तो माझ्या डोक्यावर चढून बसलेला असल्याने मी त्याच्या भारामुळे दबला जातोय. त्याचं नाव विवेक. पण हा विवेक मला माझ्या समस्यांची उत्तरं देत नाही. तो उलट मलाच प्रश्न विचारतो, माझी मतं विचारतो आणि तीच माझ्यावर लादतो. माझी या शक्तिशाली होत जाणा-या विवेकाकडे एक विनंती आहे, की त्याने हे जग जमल्यास रोगमुक्त करावं, नाहीतर निदान रुग्णमुक्त तरी करावं.
हे वरचं वाक्य विवेकहीन वाटू शकतं, आहेच! पण मी कंटाळलोय या गाढवपणाला. आता असं नाहीतर तसं, मला माझ्या विवेकाच्या साथीनं या वेड्यांच्या तावडीतून सुटायचंय. असो. माझं जाऊद्या.
हे तर सरळ आहे की एकदा हा रोग जडला की जोवर रुग्णाचा अॅटिट्यूड जात नाही तोवर काही उपाय होऊ शकत नाही. पण मग मुळातच हा संसर्ग टाळण्यासाठी काय करावं? प्रतिबंधात्मक लसी आहेत का? आहेत. योग्य शिक्षण आणि योग्य संस्कार. लोकांशी कसं वागावं याबरोबरच स्वतःशी कसं वागावं हे जर शिकवलं तर आपण मानवी संस्कृती टिकून राहण्याची आशा बाळगू शकतो. लहानपणापासूनच मुलांचं हे काल्पनिक मित्राचं खूळ रुजू न देण्यात आपण यशस्वी ठरलो, की विवेकानं बाजी मारली म्हणायची. आपण नुसतं ठरवायचं, की आपल्याला माणूस घडवायचाय, की स्वतःवर अजिबात विश्वास न ठेवणारा दांभिक मानसिक रूग्ण?
- कौस्तुभ अनिल पेंढारकर
मी आता मोठा झालोय. मनात आलं की एकांतात स्वगतं करतो. बाकी कोणी करतं की नाही मला माहीत नाही. पण उघड उघड स्वगतं करणारे बरेच जण पाहतो. फक्त त्यांना जाणीव नसते की त्यांचा मित्र काल्पनिक आहे. आणि असलीच तरी ती जाणीव ते स्वतःपासून लपवत असतात. ते लाडाने त्याला देवा, बाप्पा, अल्ला, लाॅर्ड, खुदा इ इ टोपणनावं ठेवत असतात. आणि त्याचे भरमसाट लाड करत असतात. त्याला अक्षरशः डोक्यावर बसवून ठेवतात. म्हणून बोलायचं झालं की वर बघून बोलतात त्याच्याशी. इतकंच नाही, तर आपल्या या काल्पनिक मित्राला ते घाबरतात सुद्धा. आणि कित्येक जण तर त्याचं नाव सांगून दुस-यांना घाबरवतात सुद्धा. एक उदाहरण देतो.
'मी सांगतो तसं कर, नाहीतर कुत्रा सोडेन अंगावर. टाॅमी छू!'
यात आणि,
'अरे नको असा वागूस. तो वर बसलाय तो सगळं पाहतोय. बाकी कोणाची नाही तर निदान त्याची तरी भिती बाळग! तो तुला नक्की शिक्षा करेल'
या दोन धमक्यांमध्ये फारसा फरक नाही. माझ्याशी नडू नकोस नाहीतर कुत्रा सोडेन अंगावर. आणि माझ्याशी नडू नकोस नाहीतर माझा काल्पनिक मित्र सोडेन अंगावर. कितीसा फरक आहे? फरक फक्त त्यांच्या प्रभावात आहे. पहिली धमकी तात्काळ खरी ठरू शकते. दुस-या धमकीबद्दल काही बोलावं ते थोडंच!
ही दुसरी धमकी मुळात तत्त्वतः फुसकी असूनही ती खोटी ठरू नये यासाठी या काल्पनिक मित्राचे अनेक मुतुअल फ्रँड्ज गोळा होतात आणि त्या अस्तित्वात नसलेल्या मित्राच्या नावाने खुशाल हवी तेवढी चावाचावी करतात.
समंजस माणसं अशा काल्पनिक मित्रांना घाबरत नसले तरी कुत्र्यांना आणि त्या काल्पनिक मित्राच्या चड्डीबड्डीजना सारखेच घाबरतात. याचं कारण एकच. बघावं तिथे समंजस माणसं कमी, नि कुत्रे आणि लोकांच्या सामूहिक काल्पनिक मित्राच्या वास्तवीक मुतुअल फ्रँड्जचा सुळसुळाट.
कुत्रा चावला तर रेबीज होण्याची शक्यता. तरी ती इंजेक्षनं घेऊन टाळता तरी येते. हे 'फ्रँड्ज' चावले तर कुठला रोग होईल कोणास ठावूक! त्याला रोग म्हणून ओळखण्याचीही कोणाची हिम्मत होईना. त्यांना जडलेला हा काल्पनिक मित्राचा मानसिक रोग भयंकर संसर्गजन्य असतो. सहज पसरतो. सर्दी खोकल्याहूनही जलद. तो झाला, की कुठलाही मानसोपचारतज्ञ त्यावर काहीही इलाज करू शकत नाही. मानसोपचारतज्ञांनाही तो होऊ शकतो, होतो. कारण इलाज त्या रुग्णाने स्वतःहूनच दडपून टाकलेला असतो. सत्य समोर असूनही न ओळखणे, त्याला अॅटिट्यूड दाखवून अनोळख्यासारखं वागवणे हा रुग्णांचा सामूहिक छंद असतो आणि हेच या रोगाचं प्रमुख आणि एकमेव लक्षण असतं. बाकी जे नंतर दिसून येतात ते या लक्षणाच्या प्रभावाचे परिणाम असतात.
हा छंद त्यांचा मित्र त्यांना शिकवतो. असं त्यांचंच म्हणणं असतं. या काल्पनिक मित्राचे या चड्डीबड्डीजमधले काही बेश्ट फ्रेंडं असतात. त्यांना कोणी महाराज म्हणतं, कोणी मौलवी म्हणतं कोणी फादर म्हणतं. या बेश्ट फ्रेंडांना एशेमेश पाठवून तो एकेक फतवे/निर्देश काढत असतो म्हणे. कोणी काय घालावं, काय बोलावं, कसं राहावं, मला कसं खुश करावं आणि कसं वश करावं इ इ संबंधी या फतव्यांमध्ये मार्गदर्शक टिपा असतात. त्या आपल्या सोयीनुसार आचरणात आणून आणि त्यांचा हवा तो अर्थ काढून वर संबोधलेली रुग्ण मंडळी खुलेआम जगत असतात.
माझासुद्धा एक काल्पनिक मित्र आहे. दिवसेंदिवस तो बलवान होत जातोय आणि तो माझ्या डोक्यावर चढून बसलेला असल्याने मी त्याच्या भारामुळे दबला जातोय. त्याचं नाव विवेक. पण हा विवेक मला माझ्या समस्यांची उत्तरं देत नाही. तो उलट मलाच प्रश्न विचारतो, माझी मतं विचारतो आणि तीच माझ्यावर लादतो. माझी या शक्तिशाली होत जाणा-या विवेकाकडे एक विनंती आहे, की त्याने हे जग जमल्यास रोगमुक्त करावं, नाहीतर निदान रुग्णमुक्त तरी करावं.
हे वरचं वाक्य विवेकहीन वाटू शकतं, आहेच! पण मी कंटाळलोय या गाढवपणाला. आता असं नाहीतर तसं, मला माझ्या विवेकाच्या साथीनं या वेड्यांच्या तावडीतून सुटायचंय. असो. माझं जाऊद्या.
हे तर सरळ आहे की एकदा हा रोग जडला की जोवर रुग्णाचा अॅटिट्यूड जात नाही तोवर काही उपाय होऊ शकत नाही. पण मग मुळातच हा संसर्ग टाळण्यासाठी काय करावं? प्रतिबंधात्मक लसी आहेत का? आहेत. योग्य शिक्षण आणि योग्य संस्कार. लोकांशी कसं वागावं याबरोबरच स्वतःशी कसं वागावं हे जर शिकवलं तर आपण मानवी संस्कृती टिकून राहण्याची आशा बाळगू शकतो. लहानपणापासूनच मुलांचं हे काल्पनिक मित्राचं खूळ रुजू न देण्यात आपण यशस्वी ठरलो, की विवेकानं बाजी मारली म्हणायची. आपण नुसतं ठरवायचं, की आपल्याला माणूस घडवायचाय, की स्वतःवर अजिबात विश्वास न ठेवणारा दांभिक मानसिक रूग्ण?
- कौस्तुभ अनिल पेंढारकर
